Kropla cyny czyli jak powstają odrzutowce

W osiemdziesiątych latach dużym zainteresowaniem śledziłem wszelkie docierające informacje o budowanych właśnie w USA promach kosmicznych. Radziecka technika rakietowa była przedstawiana oczywiście we wszystkich aspektach jako lepsza, no ale ona była właśnie rakietowa. Wahadłowce zaś były inne. Jednym z najważniejszych, kluczowych elementów tej konstrukcji była nowatorska konstrukcja osłony termicznej. Została ona zbudowana z klejonych ceramicznych płytek, miast uprzednio stosowanych jednorazowych tarcz ablacyjnych. Płytki te były odporne na wysoką temperaturę, prostokątne i białe (w większości). Lekkie, klejone do poszycia, a jednocześnie delikatne i podatne na mechaniczne zniszczenie.

NASA, http://www.nasa.gov/centers/johnson/pdf/390651main_shuttle_crew_operations_manual.pdf translated to polish - Samoloty Kosmiczne - Jacek Nowicki i Krzysztof Zięcina, reworked and translated

 Okazały się jednak krokiem milowym w rozwoju techniki kosmicznej (astronautycznej, aby być precyzyjnym), umożliwiły wielokrotne użycie tego samego statku kosmicznego.
W radiotechnice użytkowej takim znaczącym etapem w rozwoju, było pojawienie się klawiszowych przełączników zakresów (w miejsce uprzednio królujących obrotowych). Nadawały one nowy wymiar i jakbyśmy powiedzieli dzisiaj „dizajn”. Klawiszowe radio to było to! Pierwsze na dobre pojawiły się na początku lat pięćdziesiątych i aż do lat siedemdziesiątych szczerzyły się radia klawiaturą w kolorze (zazwyczaj) kości słoniowej.  Wymusiło to (a może właśnie umożliwiło) zmianę także konstrukcji przełącznik zakresów fal -  przełącznik  stał się elementem zespolonym, łącząc także funkcje montażowe – np. cewki heterodyny czy obwodów wejściowych były montowane bezpośrednio na nim. Ułatwiało to produkcję, stwarzało podzespół, który można było zmontować, przetestować i częściowo zestroić bez wmontowywania do radia. Znaczący krok w stronę masowej produkcji, obniżki kosztów.  Testowanie przełączników można obejrzeć na starych kronikach filmowych.

Po pięćdziesięciu latach te przełączniki wymagają konserwacji – czyszczenie styków, nasmarowanie to konieczność. Ale raz na kilkanaście radyjek trafiło się coś niezwykłego. Była to Rumba, wersja eksportowa z zachodnim, pełnym zakresem UKF.

Nie mniej pozyskana z Polski, więc zakładam, że to tzw. odrzut eksportowy, lub jednym słowem  - odrzutowiec.  Jak powstawały takie odrzuty, ano zapewne w wyniku dokładnej selekcji gotowych wyrobów – te, które nie działały doskonale  były kierowane na wiecznie głodny rynek wewnętrzny. Radio pozyskał dla mnie kolega Tomasz, sam niecierpliwy, zapalony radiowiec uruchomił i przesłuchał. Grało!

 U mnie w warsztacie zostało wyskrzynkowane. Rozskrzynkowane właściwie, bo oryginalna była rozmoczona i denko właściwie odpadło.

Prostownik selenowy też był wywalony, więc nowym zastąpiłem i … i też niecierpliwy podłączyłem. O razu poszedł dym i swąd. Tylko skąd? Ano gdzieś pomiędzy przełącznikiem klawiszowym, a blachą chassis. Ale przecież tam nie ma żadnego elektronicznego elementu, który mógłby się spalić - jak rezystor czy kondensator. Może coś wlazło, owad czy inny parazyt?

Po odlutowaniu dwu przewodów i odkręceniu czterech śrub daje się w tej konstrukcji odchylić przełącznik na tyle, że można wyczyścić styki demontując poszczególne suwaki – więc do dzieła!

Udlutować trzeba dosłownie 3 lub 4 przewody. Imożna ochylic zespół przełączników.

Już pierwsze spojrzenie wyjawiło całą tajemnicę – to palił się suwak. Pomiędzy sekcjami było pełne napięcie anodowe, coś pozwoliło na przepływ prądu i poszło!

Raz nadwątlona (tu dokładnie nadwęglona) izolacja nie jest izolacją, lecz przewodnikiem i jedynym ratunkiem okazała się wymiana całego suwaka. Później do czyszczenia zdjąłem drugi suwak i …niespodzianka.

Mała metaliczna żmijka oczom moim się ukazała. Dopiero trzeci suwak ujawnił cała tragiczna prawdę – w przełącznik trafiła kiedyś zupełnie spora kropla roztopionej cyny.

Ona to stała się przyczyną całej awarii. Zupełnie tak jak stało się z locie STS-107 wahadłowców, gdzie oderwany od poszycia zbiornika paliwa, kawałek pianki izolacyjnej, wielkości teczki uszkodził krawędź natarcia skrzydła. W konsekwencji doprowadziło do tragedii i śmierci całej załogi.

Załoga STS-107 na orbicie. Zdjęcie z zachowanej karty SD. (za Wikipedią)

W tej Rumbie najprawdopodobniej kontrola jakości wychwyciła symptomy i nie wysłała radia na eksport. A ja po pięćdziesięciu latach mogę je naprawić i do zdatności przywrócić. Szkoda, że załoga Columbi nie miała możliwości naprawy, ba zdaje się że cała NASA nie miała świadomości awarii. Dopiero w późniejszych lotach w stosowny zestaw naprawczy doposażono promy.
Ja aby pomóc kolegom w naprawach Calypso, Rumby, czy Ramony publikuję schematy przełączników zespolonych tam instalowanych.

Z zastrzeżeniem, że poszczególne wersje mogą się różnić. Nie tylko zakresami ale i  użyciem poszczególnych sekcji. Zamienione są sekcje długofalowe styków 1-2-3 z 4-5-6.
Fajnie mieć świadomość, że kiedyś polski wyrób był eksportowany na zachód, no z wsadem dewizowym jakim w tym przypadku był głowica Philipsa.

W tej chwili też się w Polsce wytwarza produkty eksportowe, no ale nie pod markami Unitry.
Wracając do technologii kosmicznych to przypuszczam że niewielu wie, iż to polski surowiec jest podstawą współczesnych osłon termicznych rakiet i innych statków. Mikrosfery, kuliste struktury złożone z kombinacji tlenków niektórych metali powstają przy okazji składowania mokrych popiołów elektrownianych. Wytrącają się samoistnie na powierzchni  pompowanej zawiesiny (pulpy), są następnie zbierane w worki  i wysyłane na zachód. Ot taki odrzut, który stał się polskim hitem eksportowym.

Szkoda, że to nie radia.